Przepisy prawa, zarówno europejskiego, jaki i polskiego stwarzają bankom możliwość świadczenia usług maklerskich lub usług inwestycyjnych niebędących działalnością maklerską.
Korzystanie z tych usług opatrzone jest wieloma rodzajami ryzyka, do których zalicza się przede wszystkim asymetrię informacyjną na niekorzyść klienta. Z tego powodu świadczenie tych usług jest objęte nadzorem ze strony Komisji Nadzoru Finansowego (KNF).
Co to oznacza w praktyce? Czy pracownicy banków mogą zatem nakłaniać swoich klientów do inwestowania w wybrane instrumenty finansowe? Z jakimi ograniczeniami taka praktyka się wiąże i kiedy staje się ona niezgodna z prawem? Czy w Polsce dochodziło już do incydentów, w których pracownicy banku namawiali swoich klientów na ryzykowne dla nich inwestycje? Odpowiedzi na te pytania zostaną zaprezentowane poniżej:
Bankowość inwestycyjna – regulacje
Zacznijmy od tego, że pracownicy banków co do zasady mają możliwość oferowania swoim klientom usług inwestycyjnych. Wiąże się to z pojęciem bankowości inwestycyjnej oraz prowadzenia działalności maklerskiej, która oczywiście jest ściśle uregulowana i podlega nadzorowi KNF.
Możliwość prowadzenia działalności w zakresie bankowości inwestycyjnej przyznają bankom przepisy Ustawy o obrocie instrumentami finansowymi oraz Prawa bankowego. Działalność ta jest jednak prawnie reglamentowana, a klientowi zawsze przysługuje ochrona przewidziana w przepisach wyżej wymienionej ustawy.
Doradztwo inwestycyjne i oferowanie instrumentów finansowych
W zakresie działalności maklerskiej, bank może świadczyć usługi doradztwa inwestycyjnego oraz oferowania instrumentów finansowych.
Pierwsza z nich polega na przygotowaniu, z inicjatywy banku albo na wniosek klienta oraz przekazywaniu klientowi, określonej pisemnej, ustnej lub w innej formie, przygotowanej w oparciu o potrzeby i sytuację klienta rekomendacji, dotyczącej nabycia lub zbycia jednego lub kilku instrumentów finansowych, albo dokonania innej czynności wywołującej równoważne skutki, której przedmiotem są instrumenty finansowe.
Usługa oferowania instrumentów finansowych polega z kolei między innymi na prezentowaniu indywidualnie oznaczonym adresatom, w dowolnej formie i w dowolny sposób, udostępnianych przez emitenta, wystawcę lub sprzedającego informacji w celu promowania, bezpośrednio lub pośrednio, nabycia instrumentu lub zachęcania do ich nabycia.
Co jednak bardzo istotne, zarówno przepisy publicznoprawne, jak i cywilnoprawne nie eliminują ryzyka związanego z korzystaniem z usług bankowości inwestycyjnej. Nałożenie na banki szeregu obowiązków wobec klientów ma jedynie na celu zmitygowanie tego ryzyka oraz dostarczenie klientowi wiedzy na temat produktów, z których zamierza skorzystać i ryzyk, jakie się z tym wiążą.
Cechą usług bankowości inwestycyjnej jest przede wszystkim, wspomniana we wstępie, asymetria informacyjna, polegająca na dysponowaniu przez bank i podmioty z nim współpracujące w wykonaniu niektórych usług większą i bardziej profesjonalną wiedzą.
Dyrektywa MiFID
Jak zatem zminimalizować ryzyko, występujące po stronie klienta, związane z korzystaniem z usług bankowości inwestycyjnej?
Przede wszystkim poprzez dostarczenie mu szeregu informacji, które pozwolą na podejmowanie świadomych decyzji inwestycyjnych oraz zwiększenie wiedzy w zakresie ryzyk jakie wiążą się ze świadczeniem konkretnych usług, a także poprzez określenie szczegółowych warunków organizacyjnych i technicznych służących stworzeniu możliwości skutecznego dochodzenia ewentualnych roszczeń, w tym dotarcia do nagrań rozmów i korespondencji, która została wytworzona pomiędzy klientem, a bankiem.
Tutaj z pomocą przychodzi MiFID, czyli dyrektywa europejska dotycząca rynku instrumentów i produktów finansowych, która ustanawia jednolite ramy prawne dla banków, domów maklerskich oraz innych podmiotów prowadzących działalność maklerską na terenie Unii Europejskiej, a także Islandii, Norwegii i Lichtensteinu.
Cele MiFID
Celem Dyrektywy MiFID jest wzmocnienie i ujednolicenie ochrony klientów w poszczególnych bankach, zwiększenie spójności i przejrzystości funkcjonowania banków, a także zwiększenie konkurencyjności na rynku instrumentów finansowych.
Zgodnie z wymogami MiFID, podmioty oferujące usługi inwestycyjne, zobowiązane są do:
- Działania w najlepiej pojętym interesie klientów
- Oferowania instrumentów i produktów finansowych oraz usług inwestycyjnych adekwatnych do wiedzy i doświadczenia klientów
- Dostarczania klientom jednoznacznych i nie wprowadzających w błąd informacji o produktach i ryzykach związanym z inwestowaniem w instrumenty finansowe.
Wszystkie banki w Polsce były zobowiązane dostosować swoją działalność do przepisów implementujących dyrektywę MiFID do polskiego porządku prawnego do 16 czerwca 2010 roku.
Konkretne obowiązki banków wynikające z dyrektywy MiFID
W kontekście wymogów dyrektywy MiFID, przed zawarciem umowy o świadczenie usługi bank ma obowiązek:
- Klasyfikować klienta, aby określić poziom przysługującej mu ochrony inwestycyjnej (trzy kategorie: klient detaliczny, klient profesjonalny, uprawniony kontrahent)
- Ocenić odpowiedniość produktów i usług (za pomocą odpowiedniej ankiety, którą wypełnia klient)
- Dostarczyć klientowi informacje o instrumentach finansowych i usługach inwestycyjnych
Zawrzeć z klientem właściwą umowę o usługę inwestycyjną.
W trakcie świadczenia usługi inwestycyjnej, bank ma natomiast za zadanie:
- Za każdym razem przy sprzedaży produktu weryfikować czy klient znajduje się w grupie docelowej określonego produktu
- Podczas realizacji zleceń, działać w najlepiej pojętym interesie klienta
- Przekazywać klientowi potwierdzenia zawartych transakcji i zestawienia przechowywanych lub rejestrowanych aktywów
- Zarządzać potencjalnymi konfliktami interesów, związanymi transakcjami lub usługami na rzecz klienta
- Rozpatrywać reklamacje.
Jak zatem widzimy, oferowanie usług inwestycyjnych przez banki w naszym kraju jest ściśle uregulowane, a na podstawie powyższych przepisów każdy klient powinien być odpowiednio chroniony.
Co grozi za nakłanianie klientów do nabywania produktów inwestycyjnych, które nie odpowiadają im potrzebom?
W celu zapewnieniu klientom lepszej ochrony 17 kwietnia 2016 roku wprowadzono zmiany do ustawy z dnia 16 lutego 2007 roku o ochronie konkurencji i konsumentów. Ustawa ta w art. 24 wyraźnie zakazuje stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów takich jak:
- Proponowanie konsumentom usług finansowych, które nie odpowiadają ich potrzebom
- Sprzedaż usług finansowych w sposób nieadekwatny do ich charakteru
- Niewywiązywanie się z obowiązku udzielania klientom rzetelnej, prawdziwej i pełnej informacji na temat produktu finansowego.
Za złamanie powyższych zakazów instytucjom finansowym grożą konkretne sankcje, w tym nawet kary pieniężne sięgające równowartości 10% obrotów.
Niestety, w przeszłości zdarzały się przypadki, gdzie banki łamały wyżej opisane reguły i nakłaniały swoich klientów do dokonywania inwestycji, które nie były dostosowane do ich potrzeb.
Przykłady namawiania klientów na ryzykowne inwestycje w Polsce
Najpopularniejszym przykładem nakłaniania klientów banków do nabywania produktów inwestycyjnych, które nie odpowiadają im potrzebom, było nagminne oferowanie polisolokat, czyli produktów łączących w sobie polisę ubezpieczeniową z lokatą w fundusz inwestycyjny.
Z założenia polisolokaty miały zapewnić wysokie zyski, które nie będą obciążone podatkiem od dochodów kapitałowych, nazywanym podatkiem Belki. Jak się jednak okazało, w momencie, gdy klient chciał wycofać z nich środki przed terminem, musiał uiścić opłatę likwidacyjną wynoszącą znaczną część wartości wpłaconego kapitału.
W konsekwencji klienci, którzy skorzystali z polisolokat, stracili na nich nawet 99% wpłaconego kapitału. Wszystko dlatego, że sprzedano im z premedytacją produkty bez udzielenia rzetelnej informacji o potencjalnym ryzyku i dodatkowych kosztach.
W 2014 roku Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów uznał, że w czterech przypadkach instytucje finansowe oferujące takie produkty naruszyły zbiorowe interesy konsumentów i nałożył na nie karę finansową w wysokości 50 milionów złotych. Mowa tu o takich bankach, jak Idea Bank, Raiffeisen Bank Polska czy Getin Noble Bank.